نوروفیدبک (Neurofeedback) یا بازخورد عصبی، یکی از شاخه های درمانی در حوزه نوروساینس است که به کمک فناوری EEG (الکتروانسفالوگرافی) امکان مشاهده و تنظیم امواج مغزی را فراهم می سازد. این روش غیرتهاجمی و بدون دارو، برای درمان اختلالاتی نظیر ADHD، اضطراب، افسردگی، بی خوابی، میگرن و بهبود عملکرد شناختی به کار می رود. در این مقاله، به معرفی نوروفیدبک، سازوکار علمی آن، کاربردها، مزایا، معایب و جایگاه آن در درمان های نوین مغز و اعصاب می پردازیم. ذهن انسان و فعالیت های مغزی او، همواره در کانون توجه دانشمندان بوده است. با پیشرفت فناوری های ثبت امواج مغزی، امکان مشاهده لحظه به لحظه فعالیت مغز فراهم شده و راه را برای درمان های نوین همچون نوروفیدبک هموار کرده است. نوروفیدبک با آموزش دادن به مغز برای خودتنظیمی، می تواند تأثیرات عمیقی بر بهبود عملکردهای روانی و رفتاری داشته باشد. برای اطلاع بیشتر از درمان می توانید با شماره های موجود در سایت تماس حاصل فرمایید و یا به مطب دکتر مونا حجازی متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید.
نوروفیدبک چیست؟
نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک (بازخورد زیستی) است که با استفاده از ثبت امواج مغزی از طریق الکترودهای EEG، فعالیت مغز را در قالب سیگنال های صوتی یا تصویری به فرد بازمی گرداند. فرد با دیدن این بازخورد و تمرکز بر آن، یاد می گیرد که الگوهای نامطلوب مغزی را اصلاح کرده و به تعادل برسد.
مانند بسیاری از روش های درمانی نوین، نوروفیدبک نیز دارای مزایا و معایب خاص خود است. اگرچه این روش به عنوان درمانی غیرتهاجمی و بدون دارو معرفی می شود، اما اثربخشی آن همچنان در محافل علمی محل بحث است. یکی از چالش های اصلی این درمان، هزینه نسبتاً بالا، زمان بر بودن روند درمان (معمولاً چندین ماه) و نیاز به جلسات مکرر است. همچنین، مزایای گزارش شده در برخی موارد ممکن است موقتی باشند و پایداری طولانی مدت نداشته باشند. با این وجود، نوروفیدبک به عنوان یک درمان مکمل یا جایگزین در برخی اختلالات عصبی ـ روانی مانند ADHD، اضطراب و بی خوابی مورد توجه قرار گرفته است. با این حال، هنوز شواهد علمی قطعی و فراگیری برای تأیید کامل کارآمدی آن در همه زمینه ها وجود ندارد و نیاز به تحقیقات بیشتر احساس می شود.
نوروفیدبک درمانی چیست؟
نوروفیدبک یک روش درمانی غیرتهاجمی است که با استفاده از تکنولوژی، فعالیت های مغزی فرد را اندازه گیری و به او بازخورد آنی ارائه می دهد. این روش نوعی از بیوفیدبک است؛ تکنیکی ذهن–بدن که به فرد کمک می کند تا بتواند برخی از فرآیندهای فیزیولوژیکی خود را، که معمولاً غیرارادی هستند مثل ضربان قلب یا امواج مغزی، به صورت ارادی کنترل کند.
در نوروفیدبک، با استفاده از تجهیزات خاص، فعالیت مغز ثبت شده و به شکلی قابل درک (معمولاً به صورت صوتی یا تصویری) به بیمار نشان داده می شود. هدف این است که فرد بتواند نحوه عملکرد مغزش را در مواجهه با محرک های مختلف ببیند و به مرور یاد بگیرد چگونه آن را تنظیم کند. برای مثال، اگر مغز در حالت آرامش قرار دارد، سیستم با دادن پاداش (مثلاً روشن تر شدن تصویر روی صفحه) آن حالت را تقویت می کند. در نتیجه، فرد یاد می گیرد چگونه حالت های مطلوب مغزی را در خود بازسازی کرده و از حالات نامناسب مانند اضطراب یا حواس پرتی دوری کند.
انواع نوروفیدبک
نوروفیدبک در شکل ها و روش های مختلفی اجرا می شود که هر کدام کاربرد ها و اهداف خاص خود را دارند:
نوروفیدبک فرکانس-قدرت
رایج ترین نوع نوروفیدبک است که با استفاده از ۲ تا ۴ الکترود روی سطح پوست سر انجام می شود. این روش بیشتر برای درمان بیش فعالی (ADHD)، اضطراب و بی خوابی به کار می رود.
نوروفیدبک پتانسیل آهسته قشر مغز (SCP-NF)
برای بهبود بیماری‌هایی مثل ADHD، صرع و میگرن طراحی شده است. در این روش، پتانسیل‌های آهسته قشر مغز هدف قرار می‌گیرد.
سیستم نوروفیدبک با انرژی پایین (LENS)
در این نوع، سیگنال های الکترومغناطیسی بسیار ضعیفی به مغز ارسال می شود تا الگوهای فعالیت آن تغییر یابد. کاربرد آن در درمان آسیب های مغزی، افسردگی، اضطراب، خشم، بی خوابی، فیبرومیالژیا و غیره است.
هموآنسفالوگرافی (HEG)
نوعی نوروفیدبک است که بازخوردی درباره جریان خون مغز ارائه می دهد و اغلب در درمان میگرن به کار می رود.
نوروفیدبک با امتیاز Z زنده
در این روش، فعالیت مغز با یک پایگاه داده مرجع مقایسه می شود و بازخورد های پیوسته به بیمار داده می شود. کاربرد اصلی آن در درمان بی خوابی است.
نوروفیدبک LORETA
با استفاده از ۱۹ الکترود فعالیت مغز را به طور دقیق تر ردیابی می کند و برای درمان اعتیاد، افسردگی و وسواس فکری-عملی مؤثر است.
نوروفیدبک مبتنی بر fMRI
پیشرفته ترین نوع نوروفیدبک است که بر پایه تصویربرداری مغزی عمل می کند و فعالیت بخش های عمیق مغز را تنظیم می کند.
نوروفیدبک چگونه عمل می کند؟
در این روش، امواج مغزی شما بسته به هدف درمان (مثلاً تمرکز یا آرامش) اندازه گیری و تحلیل می شوند. برای مثال:
- امواج آلفا با آرامش، مراقبه و حالت های ذهنی آرام در ارتباط هستند.
- امواج بتا نشانگر تمرکز، هوشیاری و تنش ذهنی اند.
اگر هدف درمان کاهش اضطراب باشد، تلاش می شود تا فعالیت امواج آلفا تقویت شود. در مقابل، برای بهبود تمرکز در ADHD، فعالیت امواج بتا هدف قرار می گیرد.
در حین درمان، بیمار ممکن است روی صفحه ای چیزی تماشا کند. اگر مغز فعالیت مطلوبی را از خود نشان دهد (مثلاً افزایش امواج بتا در هنگام تمرکز)، سیستم با پاداشی مانند روشن تر شدن تصویر واکنش نشان می دهد. این بازخورد مثبت، فرد را به تکرار آن الگو تشویق می کند.
فرآیند یادگیری و تغییر در مغز تدریجی است و ممکن است چندین ماه طول بکشد تا نتایج ملموس ظاهر شوند. هنوز به طور قطعی مشخص نیست که تأثیرات نوروفیدبک تا چه مدت پایدار باقی می مانند و چند جلسه برای رسیدن به نتیجه مطلوب نیاز است.
